Najczęstsze schorzenia układu nerwowego – objawy, diagnoza, leczenie

Najczęstsze schorzenia układu nerwowego obejmują choroby naczyniowe, neurodegeneracyjne, autoimmunologiczne, zakaźne oraz obwodowe uszkodzenia nerwów. Najpilniejsze objawy to nagłe osłabienie jednej strony ciała, zaburzenia mowy, silny ból głowy, sztywność karku, nagłe zaburzenia widzenia, utrata przytomności, postępujące zaburzenia pamięci oraz drżenie spoczynkowe. Wczesna diagnoza opiera się na badaniu neurologicznym i dobranych testach: obrazowych (TK/MRI), elektrofizjologicznych (EEG), laboratoryjnych oraz – w wybranych przypadkach – płynie mózgowo-rdzeniowym. Leczenie zależy od przyczyny i może obejmować farmakoterapię, rehabilitację, modyfikację stylu życia i interwencje zabiegowe zgodnie z aktualnymi wytycznymi.

Udar mózgu i inne choroby naczyniowe – co rozpoznać od razu?

Udar mózgu to nagłe ogniskowe zaburzenie funkcji mózgu spowodowane niedokrwieniem lub krwotokiem. Typowe objawy: opadanie kącika ust, osłabienie lub drętwienie kończyn po jednej stronie, bełkotliwa mowa lub jej brak, nagłe zaburzenia widzenia, zawroty z utratą równowagi, silny ból głowy o nagłym początku. Każda minuta ma znaczenie – czas od początku objawów do wykonania obrazowania (TK/MRI) decyduje o możliwościach terapii przyczynowej. Diagnoza obejmuje TK głowy (szybko wykrywa krwotok), MRI (dokładne uwidocznienie ognisk niedokrwiennych), ocenę tętnic (USG/TK/MR angiografia) oraz profil badań laboratoryjnych. Postępowanie dobiera się do rodzaju udaru i czasu trwania objawów. Rehabilitacja neurologiczna wspiera powrót funkcji ruchowych i poznawczych.

Przemijające ataki niedokrwienne (TIA) powodują krótkotrwałe objawy udarowe, które ustępują w ciągu 24 godzin. Wymagają pilnej diagnostyki naczyniowej i modyfikacji czynników ryzyka (nadciśnienie, cukrzyca, dyslipidemia, palenie tytoniu, migotanie przedsionków).

Choroby neurodegeneracyjne – pamięć, ruch, funkcje poznawcze

Choroba Alzheimera manifestuje się stopniowo narastającymi zaburzeniami pamięci świeżej, trudnościami w planowaniu, dezorientacją, a z czasem zmianą zachowania. Rozpoznanie opiera się na wywiadzie, testach przesiewowych (np. MoCA, MMSE), ocenie funkcjonowania na co dzień, badaniach laboratoryjnych wykluczających odwracalne przyczyny (niedobór B12, choroby tarczycy) oraz obrazowaniu mózgu (MRI – zanik hipokampa i korowy). Leczenie ukierunkowane jest na łagodzenie objawów i wsparcie funkcji poznawczych, z uwzględnieniem terapii niefarmakologicznych i edukacji opiekunów.

Choroba Parkinsona to triada: drżenie spoczynkowe, spowolnienie ruchowe (bradykinezja) i wzmożone napięcie mięśniowe (sztywność). Często dochodzą zaburzenia postawy i chodu, dysfunkcje węchu, zaparcia, zaburzenia snu REM. Rozpoznanie jest kliniczne, wspierane przez MRI w celu różnicowania. Leczenie dobiera się indywidualnie (leki dopaminergiczne, techniki rehabilitacji ruchowej, terapia mowy), z monitorowaniem działań niepożądanych i fluktuacji objawów.

Stwardnienie rozsiane i inne choroby autoimmunologiczne

Stwardnienie rozsiane (SM) przebiega rzutami (nagłe ogniska neurologiczne trwające >24 h) lub postępująco. Objawy to m.in. pozagałkowe zapalenie nerwu wzrokowego (ból oka, spadek ostrości), niedowłady, ataksja, parestezje, zaburzenia równowagi i poznawcze. Diagnoza opiera się na kryteriach McDonalda: rozsianie w przestrzeni i czasie potwierdzone MRI (zmiany demielinizacyjne), badania płynu mózgowo-rdzeniowego (prążki oligoklonalne) oraz badania wykluczające inne przyczyny. Leczenie obejmuje terapię modyfikującą przebieg choroby, leczenie rzutów i rehabilitację (fizjoterapia, terapia zajęciowa).

Neuropatie to uszkodzenia nerwów obwodowych: czuciowe (mrowienie, drętwienie, pieczenie), ruchowe (osłabienie, zanik mięśni), autonomiczne (zaburzenia potliwości, ciśnienia, rytmu serca). Przyczyny: cukrzyca, niedobory witamin (B1, B6, B12), choroby nerek i wątroby, leki, infekcje, ucisk nerwów, choroby autoimmunologiczne. Rozpoznanie opiera się na badaniu neurologicznym, elektrofizjologii (EMG/ENG), badaniach krwi i – w razie potrzeby – obrazowaniu struktur uciskowych. Leczenie koncentruje się na przyczynie, kontroli bólu neuropatycznego i profilaktyce powikłań (pielęgnacja stóp, ochrona przed urazami).

Choroby zakaźne ośrodkowego układu nerwowego – kiedy myśleć o infekcji?

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to choroba wirusowa przenoszona przez kleszcze, zwykle dwufazowa: objawy grypopodobne, a następnie zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu (ból głowy, gorączka, sztywność karku, światłowstręt, nudności). Rozpoznanie: serologia (przeciwciała IgM/IgG), badanie płynu mózgowo-rdzeniowego. Postępowanie jest objawowe i wspierające. Istnieją metody profilaktyki przedekspozycyjnej oraz zasady ochrony przed kleszczami.

Neuroborelioza to zajęcie układu nerwowego przez Borrelia burgdorferi. Objawy: porażenie nerwu twarzowego, zapalenie opon, radikulopatie bolesne, neuropatie czuciowe. Diagnoza: serologia w surowicy, ocena płynu mózgowo-rdzeniowego (przeciwciała wewnątrzoponowe, pleocytoza), różnicowanie z innymi przyczynami neuropatii. Leczenie ustala się na podstawie obrazu klinicznego i wyników badań.

HSV – wirusowe zapalenie mózgu może przebiegać gwałtownie: gorączka, zaburzenia świadomości, napady padaczkowe, objawy ogniskowe (często płaty skroniowe: afazja, zmiana zachowania). Diagnoza: PCR HSV w płynie mózgowo-rdzeniowym, MRI (zmiany w płatach skroniowych), EEG (ogniskowa aktywność napadowa). Wymaga szybkiej diagnostyki i wdrożenia leczenia zgodnie z aktualnymi standardami.

Ropień mózgu to ogniskowe zakażenie wewnątrzczaszkowe wywołane bakteriami lub grzybami, często w następstwie zakażeń zatok, ucha, zębów lub bakteriemii. Objawy: ból głowy, gorączka, objawy ogniskowe, podwyższone ciśnienie śródczaszkowe (nudności, wymioty, obrzęk tarczy nerwu wzrokowego). Diagnostyka: MRI z kontrastem (pierścieniowate wzmocnienie), TK, posiewy i ocena ogniska pierwotnego. Leczenie dobiera się indywidualnie, łącząc antybiotykoterapię i – w wybranych sytuacjach – postępowanie zabiegowe.

Napady padaczkowe i zaburzenia napadowe – nie tylko padaczka

Napad padaczkowy to przejściowy epizod objawów wynikających z nieprawidłowej aktywności elektrycznej mózgu. Objawy: drgawki uogólnione, automatyzmy, zaburzenia świadomości, krótkie epizody „zawieszania się” albo ogniskowe drżenia z aurą. Rozpoznanie opiera się na wywiadzie, dokumentacji wideo (jeśli dostępna), badaniu EEG oraz obrazowaniu (MRI mózgu) w celu poszukiwania przyczyny strukturalnej. Leczenie i obserwacja zależą od typu napadów, wieku, chorób współistniejących i wyników badań. Ważne są zalecenia bezpieczeństwa (sen, unikanie alkoholu, ostrożność przy wysokościach i wodzie).

Bóle głowy i neuralgie – kiedy do diagnostyki?

Wtórne bóle głowy wymagają pilnej oceny, gdy towarzyszy im gorączka, sztywność karku, uogólniony wysypka plamista, nagły „ból jak grom z jasnego nieba”, nowe objawy neurologiczne, uraz, ciąża, zaburzenia odporności, nowy ból po 50. roku życia. Neuralgie (np. nerwu trójdzielnego) objawiają się krótkimi, przeszywającymi bólami w obrębie twarzy wyzwalanymi przez dotyk, mówienie czy żucie. Rozpoznanie jest kliniczne, przy nietypowym obrazie wykonuje się MRI pod kątem konfliktu naczyniowo-nerwowego lub zmian demielinizacyjnych.

Jak wygląda diagnostyka neurologiczna w praktyce?

Proces obejmuje szczegółowy wywiad (początek, dynamika, czynniki wyzwalające), badanie neurologiczne (siła, czucie, odruchy, koordynacja, nerwy czaszkowe), a następnie dobranie badań pomocniczych:

• Obrazowanie: TK w stanach nagłych, MRI w ocenie zmian ogniskowych, demielinizacyjnych i neurodegeneracyjnych; angiografia CT/MR w chorobach naczyniowych.
• EEG: przy napadach, encefalopatiach, podejrzeniu zapalenia mózgu.
• EMG/ENG: w neuropatiach i chorobach nerwowo-mięśniowych.
• Badania laboratoryjne: morfologia, elektrolity, glikemia, tarczyca, witaminy z grupy B, markery zapalne i autoimmunologiczne.
• Płyn mózgowo-rdzeniowy: przy podejrzeniu infekcji, SM, chorób zapalnych.

Leczenie i rehabilitacja – plan skrojony do rozpoznania

Leczenie dobiera się do etiologii. W chorobach naczyniowych uwzględnia się kontrolę czynników sercowo-naczyniowych. W neuroinfekcjach – terapię zgodną z patogenem i stanem pacjenta. W chorobach neurodegeneracyjnych – farmakoterapię objawową oraz wsparcie wielodyscyplinarne. W SM – leczenie modyfikujące przebieg, terapia rzutów i prewencja progresji niesprawności. Rehabilitacja (fizjoterapia, terapia mowy, terapia zajęciowa, trening poznawczy) poprawia funkcje, kompensuje deficyty i sprzyja samodzielności. Edukacja pacjenta i opiekunów wspiera przestrzeganie zaleceń i bezpieczeństwo w domu.

Profilaktyka: co można zrobić już dziś?

Profilaktyka obejmuje kontrolę ciśnienia, glikemii i lipidów, aktywność fizyczną, sen, ograniczenie alkoholu i zaprzestanie palenia. W obszarach endemicznych należy stosować ochronę przed kleszczami (odzież, repelenty, oględziny skóry po powrocie). W przypadku przewlekłych chorób – regularne wizyty kontrolne i wczesne reagowanie na nowe objawy (np. nagłe drętwienia, zaburzenia widzenia, pogorszenie pamięci).

Kiedy pilnie szukać pomocy medycznej i gdzie uzyskać konsultację?

Bezzwłocznego kontaktu wymagają: objawy udaru, nagły najsilniejszy ból głowy, drgawki trwające >5 minut lub seria napadów, utrata przytomności, gorączka z sztywnością karku i zaburzeniami świadomości, szybko narastające niedowłady lub ciężkie zaburzenia widzenia. W przypadku niepokojących dolegliwości lub potrzeby omówienia wyników badań warto umówić wizytę u specjalisty – przykładowo neurolog w Mazowieckim udzieli konsultacji w ramach wizyty planowej. Tekst ma charakter informacyjny i nie zastępuje porady medycznej.

Praktyczne sygnały ostrzegawcze – zapamiętaj

• Fast test przy udarze: asymetria twarzy, osłabienie ręki, niewyraźna mowa – dzwoń na numer alarmowy.
• Nowe, szybko narastające drętwienia lub zaburzenia widzenia wymagają pilnej oceny.
• Sztywność karku z gorączką i światłowstrętem to wskazanie do natychmiastowej diagnostyki.
• Postępujące problemy z pamięcią i funkcjami wykonawczymi warto zgłaszać we wczesnym etapie.